Η πρόθεση του σωφρονισμού των καταδίκων και η συνεχής επιτήρησή τους διασταυρώνονται με την ανάγκη ενδελεχούς παρατήρησης και μελέτης των συμπεριφορών τους καθώς και με την τάση διαχωρισμού τους ανάλογα με τη βαρύτητα του εγκλήματος. Αυτές οι απαιτήσεις δημιούργησαν το θεμέλιο της χωρικής μορφολογίας των φυλακών. Έτσι γεννήθηκαν αρχιτεκτονικές τάσεις που προσπάθησαν να εκφράσουν με την εξωτερική εμφάνιση των κτηρίων το μεγαλείο και τη δύναμη, και με την εσωτερική τους διαρρύθμιση να ικανοποιήσουν απαιτήσεις σαν αυτή του ολοκληρωτικού ελέγχου του εξατομικευμένου ανθρώπου. Αφετηρία και σημείο αναφοράς αυτής της συλλογιστικής αποτέλεσε η ωφελιμιστική – φιλελεύθερη θεώρηση για τον έλεγχο της ανθρώπινης συμπεριφοράς εκπεφρασμένη από τον Άγγλο Bentham. Σύμφωνα με το αξίωμα του τελευταίου «…ένας νομοθέτης θα πρέπει να αποβλέπει στην επίτευξη της μεγαλύτερης ευτυχίας κατανεμημένης στον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων…a». Με βάση τον περίφημο «υπολογισμό της ευτυχίας», τη στάθμιση δηλαδή των εκατέρωθεν πλεονεκτημάτων μιας ή περισσότερων πράξεων, ο Bentham καθορίζει τις μορφές της συμπεριφοράς εκτιμώντας τις από το μέγεθος της ευχαρίστησης που παράγουν. Εφαρμόζοντας την θεώρηση αυτή σε θέματα εγκλημάτων και ποινών, και διαχωρίζοντας τις τελευταίες σε φυσικές, ηθικές, νομικές και πολιτικές, τις προσαρμόζει στην ιδιαίτερη συμπεριφορά των καταδίκων για να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Εξυπακούεται πως για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο δημιουργείται η ανάγκη άμεσης γνώσης της ιδιοσυγκρασίας και εν γένει ψυχοσύνθεσης του καθενός, για ν’ αποφεύγονται απρόσφορες και αναποτελεσματικές ποινές.
Αυτή η λογική βρήκε την πιο άμεση και ρεαλιστική πρακτική εφαρμογή της μέσω του σχεδίου για την περίφημη δακτυλιοειδής φυλακή που σχεδίασε ο Bentham. Το «Πανοπτικό», που άρχισε να χτίζεται το 1787 στην Αγγλία αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό δημιούργημα βασισμένο στην απλή συλλογιστική της αόρατης και συνεχούς παρακολούθησης των κρατουμένων από την εξουσία. Ο κεντρικός πύργος στην μέση αυτού του δακτυλίου, αποτελούμενος από ένα σύστημα παραθύρων, περσίδων και καθρεφτών, δεν επιτρέπει στον κρατούμενο που βρίσκεται εντός των περιμετρικών, διάφανων προς το εσωτερικό, κελιών να αντιληφθεί κατά πόσο και πότε τον επιτηρούν και τον ελέγχουν. Αυτός ο έλεγχος γίνεται χωρίς πλέον τη χρήση της ορατής βίας αλλά απλώς με την πιθανολόγηση από μέρους του κατάδικου ότι παρακολουθείται και ελέγχεται, συμπεριφερόμενος έτσι ωσάν να βρίσκεται ανελλιπώς υπό στενή παρακολούθηση. Μεγαλοφυές στη σύλληψή του, το «Πανοπτικό» αντικαθιστά το σκοτεινό και κρυφό μπουντρούμι με το διαφανές και συνεχώς ελεγχόμενο κελί.
Αυτό το «παιχνίδι» στο μυαλό του κατάδικου, οδηγεί στην εκμηδένιση της προσωπικότητάς του μέσα στο κελί, στην αλλοτρίωσή με βάση την πειθαρχία και την επιτήρηση και τον ωθεί άθελά του στην τήρηση της αποδεκτής «κανονιστικής» συμπεριφοράς εντός της Φυλακής. Όπως έλεγε ο ίδιος ο Bentham «… είναι μια μορφή διακυβέρνησης, ένας τρόπος με τον οποίο το πνεύμα μπορεί να ασκήσει εξουσία πάνω στο πνεύμα…». Βέβαια ο Bentham συνδύαζε την μορφή του οικοδομήματός του με μέτρα για την ομαλή μετάβαση των κρατουμένων στην μετασωφρονιστική ζωή, με μια προσπάθεια δημιουργίας υγιεινών και εξανθρωπισμένων συνθηκών διαβίωσης καθώς και με έναν περιοριστικό σύστημα της αυθαίρετης εξουσίας των εξουσιαζόντων. Σκοπός του ήταν η απομάκρυνση από τις φυλακές της άμεσης εξάρτησης των φυλακισμένων από τις απάνθρωπες και βίαιες διαθέσεις των ανθρωποφυλάκων και την όσο το δυνατόν πιο περιορισμένη παρουσία των τελευταίων μεταξύ των καταδίκων. «…Το Panoptikon είναι μια τελειοποιημένη μέθοδος επιβολής εξουσίας, γιατί με τη χρήση του επιτρέπεται η άσκηση ελέγχου σε πάρα πολλά άτομα με την χρησιμοποίηση ελάχιστου προσωπικού…a». Θα πρέπει να τονιστεί όμως εδώ ότι οι ιδέες του Bentham, αν και είχαν αρκετή απήχηση στην εποχή τους, δεν έτυχαν της ανάλογης εφαρμογής και εν τέλει κατέληξαν στην αποτυχία, τόσο λόγω των εν γένει αρχιτεκτονικών δυσκολιών (αδυναμία καλής οπτικής επαφής, διαχωρισμού κρατουμένων κ.α.) όσο και λόγω της πληθώρας των εγκλείστων που καταργούσαν την εξατομικευμένη επιτήρηση.
Για τον Foucault, όμως, το Πανοπτικό του Bentham, ανεξαρτήτως του πόσο σπάνια υιοθετήθηκε και πόσο πλημμελώς εφαρμόστηκε, αποτελεί την «…επιτομή μιας ευρέως διαδεδομένης τάσης της αστικής κοινωνίας – της πειθαρχικής ορμής.b». « Είναι νομίζω το όνειρο – ή μάλλον ένα από τα όνειρα, γιατί η αστική τάξη έχει πολλά … το οποίο πραγματοποίησε: ένα άτομο θα μπορούσε να επιτηρεί όλο τον κόσμο.g» Το φυλακισμένο άτομο καθυποβάλλεται σε ένα πεδίο ορατότητας και γίνεται το ίδιο η βάση της ίδιας του της καθυπόταξης. Ο Πανοπτισμός γίνεται μια μορφή εξουσίας που ξεφεύγει σταδιακά από τα στενά πλαίσια της Φυλακής και διαχέεται σε όλη τη κοινωνία. Αποτελεί μια από τις θεσμικές και νομικές πραγματικότητες του ναπολεόντειου κράτουςd, πρότυπο των κρατών του 19ου αιώνα. Η εφαρμογή του επιτρέπει την τελειοποίηση της άσκησης της εξουσίας.
Κατά τον Foucault, τα πλεονεκτήματα που το πνεύμα του Πανοπτισμού προσφέρει στην εξουσία είναι τόσο οργανωτικά όσο κυρίως πειθαρχικά. Περιορίζει τον αριθμό των ελεγχόντων και αυξάνει τον αριθμό των ελεγχομένων. Προλαβαίνει και προκαταβάλλει τυχόν λάθη, σφάλματα και, κυρίως εγκλήματα. Σημαντικότερο! Η δύναμη της εξουσίας, βίαιη και εκμηδενιστική για τους υπηκόους του βασιλιά, μετουσιώνεται σε μια άοπλη, αθόρυβη, αόρατη και αυτόματη μηχανή ελέγχου, με οικονομική λειτουργία και κυρίως άμεσα και επιτυχή αποτελέσματα. Αντίστοιχα στην κοινωνία καλλιεργείται μια συλλογιστική και μια συνήθεια της απόλυτης τήρησης των κανόνων τόσο σε επίπεδο καθημερινής πρακτικής, όσο και στην «… χρησιμότητα των δυνάμεων μέσα στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, που ευνοείται, έτσι, σημαντικά…e». Η αρχή «ηπιότητα – παραγωγή – κέρδος» αντικαθιστά την παλαιότερη αρχή της «παρακράτησης – βίας» που διείπε την οικονομία της εξουσίας. Η πειθαρχία ως νέα τεχνική μέθοδος καθυπόταξης, μεταμόρφωσης και αναδιανομής, με μια οικονομική συλλογιστική, περιορίζει τις ανεξέλεγκτες και άστοχες δυνάμεις του σώματος ως «πολιτικής» δύναμης σε ωφέλιμη δύναμη στο μέγιστο βαθμό.
Σε αυτήν την κριτική του απέναντι στο πειθαρχικό σύστημα o Foucault καταλογίζει στους Διαφωτιστές ότι παράλληλα με την έννοια του Ορθού Λόγου και της πολιτικής ελευθερίας απέναντι στην δεσποτική μοναρχία έθεσαν και τις βάσεις για τους πειθαρχικούς μηχανισμούς. Οι τελευταίοι αποτελούν για τον ίδιο το υπόστρωμα κάθε τυπικής και νομικής ελευθερίας. Επρόκειτο για μια παράλληλη κίνηση, όπου από τη μια καθιερώνονται οι αρχές της ισότητας και της καθολικότητας των ιδεών και των δικαιωμάτων των ανθρώπων και την ίδια στιγμή χτίζονται οι μηχανισμοί ελέγχου της κοινωνίας, του πνεύματος, των σωμάτων. Ο Πανοπτισμός, αν και ιστορικά πουθενά δεν αποδεικνύεται η οικουμενική του χρησιμότητα, τόσο ως θεωρία όσο και στην πράξη, διαπότισε κατά τον συγγραφέα τις νομικές και κανονιστικές δομές της κοινωνίας, για να βάλει σε λειτουργία τους ουσιαστικούς μηχανισμούς της εξουσίας. Είναι μια μορφή εξουσίας που διενεργώντας εκ των έσω υποσκάπτει τα θεμέλια του κράτους – Δικαίου, που ευαγγελίζονταν οι Διαφωτιστές. Αντί για την εφαρμογή του Κοινωνικού Συμβολαίου στην πολιτική κοινωνία, η πειθαρχία δημιουργεί ανάμεσα στα άτομα έναν «ιδιωτικό» δεσμό, μια σχέση καταναγκαστική, τελείως διαφορετική από την συμβατική υποχρέωση που το Συμβόλαιο θέλει να δημιουργήσει. Αντί για την κοινωνία της ελευθερίας έχουμε μια αλληλεξάρτηση των ατόμων μέσω σχέσεων εξουσίας σε μια κοινωνία επιτήρησης. Συγχρόνως και η ίδια η εξουσία παράγει και στηρίζει τη γνώση που αποκτάται από την διεξοδική παρατήρηση και μελέτη των εγκλείστων, σε μια σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία κάθε μια εξυπηρετεί δικούς της σκοπούς.
«Ζούμε σε μια πανοπτική κοινωνία με απόλυτα γενικευμένες μορφές επιτήρησης. Το ποινικό και το δικαστικό σύστημα αποτελούν κομμάτι αυτών των δομών, η φυλακή είναι με τη σειρά της κι αυτή κομμάτι τους, η ψυχολογία, η ψυχιατρική, η εγκληματολογία, η κοινωνιολογία και η κοινωνική ψυχολογία είναι επακόλουθό τους. Η εμφάνιση λοιπόν της φυλακής πρέπει να τοποθετηθεί ακριβώς εκεί, στον γενικό πανοπτισμό της κοινωνίας.a
a Νέστωρ Κουράκης, Ποινική Καταστολή, εκδόσεις Α.Ν.Σάκκουλα 1997 σελ. 131 επ.
a Τυπολογία φυλακών κατά τον 18ο και 19ο αιώνα – Πρόδρομοι των σύγχρονων φυλακών, Περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 41-41/1990 σελ 54
b J.G.Merquior, FOUCAULT, εκδόσεις Παττάκη 2002, σελ. 156
g Μισέλ Φουκώ Ο Μεγάλος Εγκλεισμός εκδόσεις Μαύρη Λίστα 1999 σελ. 60
d Ο Ναπολέων επιθυμούσε να γνωρίζει τις οργανωτικές λεπτομέρειες και των πιο μικρών συμβάντων της ευρωπαϊκής Αυτοκρατορίας του.
e Νέστωρ Κουράκης Επίμετρο στο «Επιτήρηση και Τιμωρία Η γέννηση της Φυλακής», εκδόσεις Ράππα 1989 σελ.421
a Φουκώ Ο Μεγάλος Εγκλεισμός εκδόσεις Μαύρη Λίστα 1999 σελ. 60
Αυτή η λογική βρήκε την πιο άμεση και ρεαλιστική πρακτική εφαρμογή της μέσω του σχεδίου για την περίφημη δακτυλιοειδής φυλακή που σχεδίασε ο Bentham. Το «Πανοπτικό», που άρχισε να χτίζεται το 1787 στην Αγγλία αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό δημιούργημα βασισμένο στην απλή συλλογιστική της αόρατης και συνεχούς παρακολούθησης των κρατουμένων από την εξουσία. Ο κεντρικός πύργος στην μέση αυτού του δακτυλίου, αποτελούμενος από ένα σύστημα παραθύρων, περσίδων και καθρεφτών, δεν επιτρέπει στον κρατούμενο που βρίσκεται εντός των περιμετρικών, διάφανων προς το εσωτερικό, κελιών να αντιληφθεί κατά πόσο και πότε τον επιτηρούν και τον ελέγχουν. Αυτός ο έλεγχος γίνεται χωρίς πλέον τη χρήση της ορατής βίας αλλά απλώς με την πιθανολόγηση από μέρους του κατάδικου ότι παρακολουθείται και ελέγχεται, συμπεριφερόμενος έτσι ωσάν να βρίσκεται ανελλιπώς υπό στενή παρακολούθηση. Μεγαλοφυές στη σύλληψή του, το «Πανοπτικό» αντικαθιστά το σκοτεινό και κρυφό μπουντρούμι με το διαφανές και συνεχώς ελεγχόμενο κελί.
Αυτό το «παιχνίδι» στο μυαλό του κατάδικου, οδηγεί στην εκμηδένιση της προσωπικότητάς του μέσα στο κελί, στην αλλοτρίωσή με βάση την πειθαρχία και την επιτήρηση και τον ωθεί άθελά του στην τήρηση της αποδεκτής «κανονιστικής» συμπεριφοράς εντός της Φυλακής. Όπως έλεγε ο ίδιος ο Bentham «… είναι μια μορφή διακυβέρνησης, ένας τρόπος με τον οποίο το πνεύμα μπορεί να ασκήσει εξουσία πάνω στο πνεύμα…». Βέβαια ο Bentham συνδύαζε την μορφή του οικοδομήματός του με μέτρα για την ομαλή μετάβαση των κρατουμένων στην μετασωφρονιστική ζωή, με μια προσπάθεια δημιουργίας υγιεινών και εξανθρωπισμένων συνθηκών διαβίωσης καθώς και με έναν περιοριστικό σύστημα της αυθαίρετης εξουσίας των εξουσιαζόντων. Σκοπός του ήταν η απομάκρυνση από τις φυλακές της άμεσης εξάρτησης των φυλακισμένων από τις απάνθρωπες και βίαιες διαθέσεις των ανθρωποφυλάκων και την όσο το δυνατόν πιο περιορισμένη παρουσία των τελευταίων μεταξύ των καταδίκων. «…Το Panoptikon είναι μια τελειοποιημένη μέθοδος επιβολής εξουσίας, γιατί με τη χρήση του επιτρέπεται η άσκηση ελέγχου σε πάρα πολλά άτομα με την χρησιμοποίηση ελάχιστου προσωπικού…a». Θα πρέπει να τονιστεί όμως εδώ ότι οι ιδέες του Bentham, αν και είχαν αρκετή απήχηση στην εποχή τους, δεν έτυχαν της ανάλογης εφαρμογής και εν τέλει κατέληξαν στην αποτυχία, τόσο λόγω των εν γένει αρχιτεκτονικών δυσκολιών (αδυναμία καλής οπτικής επαφής, διαχωρισμού κρατουμένων κ.α.) όσο και λόγω της πληθώρας των εγκλείστων που καταργούσαν την εξατομικευμένη επιτήρηση.
Για τον Foucault, όμως, το Πανοπτικό του Bentham, ανεξαρτήτως του πόσο σπάνια υιοθετήθηκε και πόσο πλημμελώς εφαρμόστηκε, αποτελεί την «…επιτομή μιας ευρέως διαδεδομένης τάσης της αστικής κοινωνίας – της πειθαρχικής ορμής.b». « Είναι νομίζω το όνειρο – ή μάλλον ένα από τα όνειρα, γιατί η αστική τάξη έχει πολλά … το οποίο πραγματοποίησε: ένα άτομο θα μπορούσε να επιτηρεί όλο τον κόσμο.g» Το φυλακισμένο άτομο καθυποβάλλεται σε ένα πεδίο ορατότητας και γίνεται το ίδιο η βάση της ίδιας του της καθυπόταξης. Ο Πανοπτισμός γίνεται μια μορφή εξουσίας που ξεφεύγει σταδιακά από τα στενά πλαίσια της Φυλακής και διαχέεται σε όλη τη κοινωνία. Αποτελεί μια από τις θεσμικές και νομικές πραγματικότητες του ναπολεόντειου κράτουςd, πρότυπο των κρατών του 19ου αιώνα. Η εφαρμογή του επιτρέπει την τελειοποίηση της άσκησης της εξουσίας.
Κατά τον Foucault, τα πλεονεκτήματα που το πνεύμα του Πανοπτισμού προσφέρει στην εξουσία είναι τόσο οργανωτικά όσο κυρίως πειθαρχικά. Περιορίζει τον αριθμό των ελεγχόντων και αυξάνει τον αριθμό των ελεγχομένων. Προλαβαίνει και προκαταβάλλει τυχόν λάθη, σφάλματα και, κυρίως εγκλήματα. Σημαντικότερο! Η δύναμη της εξουσίας, βίαιη και εκμηδενιστική για τους υπηκόους του βασιλιά, μετουσιώνεται σε μια άοπλη, αθόρυβη, αόρατη και αυτόματη μηχανή ελέγχου, με οικονομική λειτουργία και κυρίως άμεσα και επιτυχή αποτελέσματα. Αντίστοιχα στην κοινωνία καλλιεργείται μια συλλογιστική και μια συνήθεια της απόλυτης τήρησης των κανόνων τόσο σε επίπεδο καθημερινής πρακτικής, όσο και στην «… χρησιμότητα των δυνάμεων μέσα στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, που ευνοείται, έτσι, σημαντικά…e». Η αρχή «ηπιότητα – παραγωγή – κέρδος» αντικαθιστά την παλαιότερη αρχή της «παρακράτησης – βίας» που διείπε την οικονομία της εξουσίας. Η πειθαρχία ως νέα τεχνική μέθοδος καθυπόταξης, μεταμόρφωσης και αναδιανομής, με μια οικονομική συλλογιστική, περιορίζει τις ανεξέλεγκτες και άστοχες δυνάμεις του σώματος ως «πολιτικής» δύναμης σε ωφέλιμη δύναμη στο μέγιστο βαθμό.
Σε αυτήν την κριτική του απέναντι στο πειθαρχικό σύστημα o Foucault καταλογίζει στους Διαφωτιστές ότι παράλληλα με την έννοια του Ορθού Λόγου και της πολιτικής ελευθερίας απέναντι στην δεσποτική μοναρχία έθεσαν και τις βάσεις για τους πειθαρχικούς μηχανισμούς. Οι τελευταίοι αποτελούν για τον ίδιο το υπόστρωμα κάθε τυπικής και νομικής ελευθερίας. Επρόκειτο για μια παράλληλη κίνηση, όπου από τη μια καθιερώνονται οι αρχές της ισότητας και της καθολικότητας των ιδεών και των δικαιωμάτων των ανθρώπων και την ίδια στιγμή χτίζονται οι μηχανισμοί ελέγχου της κοινωνίας, του πνεύματος, των σωμάτων. Ο Πανοπτισμός, αν και ιστορικά πουθενά δεν αποδεικνύεται η οικουμενική του χρησιμότητα, τόσο ως θεωρία όσο και στην πράξη, διαπότισε κατά τον συγγραφέα τις νομικές και κανονιστικές δομές της κοινωνίας, για να βάλει σε λειτουργία τους ουσιαστικούς μηχανισμούς της εξουσίας. Είναι μια μορφή εξουσίας που διενεργώντας εκ των έσω υποσκάπτει τα θεμέλια του κράτους – Δικαίου, που ευαγγελίζονταν οι Διαφωτιστές. Αντί για την εφαρμογή του Κοινωνικού Συμβολαίου στην πολιτική κοινωνία, η πειθαρχία δημιουργεί ανάμεσα στα άτομα έναν «ιδιωτικό» δεσμό, μια σχέση καταναγκαστική, τελείως διαφορετική από την συμβατική υποχρέωση που το Συμβόλαιο θέλει να δημιουργήσει. Αντί για την κοινωνία της ελευθερίας έχουμε μια αλληλεξάρτηση των ατόμων μέσω σχέσεων εξουσίας σε μια κοινωνία επιτήρησης. Συγχρόνως και η ίδια η εξουσία παράγει και στηρίζει τη γνώση που αποκτάται από την διεξοδική παρατήρηση και μελέτη των εγκλείστων, σε μια σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία κάθε μια εξυπηρετεί δικούς της σκοπούς.
«Ζούμε σε μια πανοπτική κοινωνία με απόλυτα γενικευμένες μορφές επιτήρησης. Το ποινικό και το δικαστικό σύστημα αποτελούν κομμάτι αυτών των δομών, η φυλακή είναι με τη σειρά της κι αυτή κομμάτι τους, η ψυχολογία, η ψυχιατρική, η εγκληματολογία, η κοινωνιολογία και η κοινωνική ψυχολογία είναι επακόλουθό τους. Η εμφάνιση λοιπόν της φυλακής πρέπει να τοποθετηθεί ακριβώς εκεί, στον γενικό πανοπτισμό της κοινωνίας.a
a Νέστωρ Κουράκης, Ποινική Καταστολή, εκδόσεις Α.Ν.Σάκκουλα 1997 σελ. 131 επ.
a Τυπολογία φυλακών κατά τον 18ο και 19ο αιώνα – Πρόδρομοι των σύγχρονων φυλακών, Περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 41-41/1990 σελ 54
b J.G.Merquior, FOUCAULT, εκδόσεις Παττάκη 2002, σελ. 156
g Μισέλ Φουκώ Ο Μεγάλος Εγκλεισμός εκδόσεις Μαύρη Λίστα 1999 σελ. 60
d Ο Ναπολέων επιθυμούσε να γνωρίζει τις οργανωτικές λεπτομέρειες και των πιο μικρών συμβάντων της ευρωπαϊκής Αυτοκρατορίας του.
e Νέστωρ Κουράκης Επίμετρο στο «Επιτήρηση και Τιμωρία Η γέννηση της Φυλακής», εκδόσεις Ράππα 1989 σελ.421
a Φουκώ Ο Μεγάλος Εγκλεισμός εκδόσεις Μαύρη Λίστα 1999 σελ. 60
